Gestalt in Hypnos

"Lose your mind and come to your senses" is de bom die Frits Perls (1969) liet vallen in de op bewustwording gerichte psychotherapie van die dagen. We belanden hiermee in één klap op de hypnotische gronden van het gewaarzijn. Gestalt en hypnotherapie zijn in dat opzicht minder ver van elkaar verwijderd dan de theorie en techniek doen vermoeden. Het begrip gewaarzijn staat centraal in 'Gestalttherapy' van Perls, Hefferline en Goodman (1951). Het wordt beschouwd als een niet bewuste laag. Bewustwording van het gewaarzijn wordt min of meer gezien als manifestatie van een verstoring in het contact. Het contactformatieproces voltrekt zich over het algemeen op een natuurlijke manier zonder tussenkomst van ons bewustzijn.

Het aangesproken worden op niet bewuste lagen in Gestalt komt overeen met de ervaring die een cliënt heeft in hypnotherapie, ware het niet dat hier een hypnotherapeut achter de schermen zit die het ervaringsproces in een gewenste richting stuurt. De Gestalttherapeut zit juist voor het scherm om het Gestaltformatieproces te ondersteunen en faciliteren. Deze is afgestemd op de cliënt en op wat er in hun ontmoeting gebeurt. Deze afstemming betekent dat de therapeut in de totaliteit van gewaarzijn en bewustzijn aanwezig is. Aangezien het verbale bewustzijn slechts het oppervlakkige bovenlaagje is van wat zich in diepere lagen van het associatieve bewustzijn voltrekt, zullen de meeste, zo niet alle Gestaltinterventies, voortkomen uit de laag van het associatieve bewustzijn. Vanuit een fenomenologische grondhouding zal de Gestalttherapeut zich laten verrassen door de symbolisaties die op dat moment vanuit deze laag naar voren komen. Het belangrijkste in het Gestaltformatieproces is om aandacht te houden voor wat zich voltrekt en hoe dit ten dienste staat van de cliënt. Dit laatste aandachtspunt is wat zich expliciet in het bewustzijn aandient en geeft aanleiding tot vragen over de ervaring van de cliënt zoals 'Wat doet dit met je?', 'Wat roept het bij je op?' of misschien iets meer gesloten 'Heb je hier wat aan, helpt dit je?' Het is weliswaar belangrijk om met de cliënt te reflecteren over wat er is gebeurd, maar het wezenlijke zit hem in het gebeuren zelf en dat beweegt zich per definitie op het niveau van het associatieve bewustzijn.

De kernvraag naar wat de werkzame factor is in de Gestaltbenadering zal zich dan ook richten op wat er niet-intentioneel en niet bewust bij de betrokkenen gebeurt. De interventies die uit de verbondenheid (Dasein) op associatief niveau naar boven komen, werken op een dieper niveau door dan interventies die voortkomen uit het verbale niveau, ook al zijn deze laatste vaak behulpzaam en soms nodig om de therapeutische relatie vorm te geven. Interventies vanuit de Gestalttheorie (zoals werken aan projecties, retroflecties of de polariteit topdog/ underdog) of Gestalttherapeutische technieken (bijvoorbeeld: lege-stoel, identificatie met droombeelden, uitwerken van polariteiten) zijn gebaseerd op het verbale bewustzijn.

  • Zijn de interventies die voortkomen uit associatieve bewustzijn van de therapeut interventies te noemen?
  • Doet de therapeut 'iets'?
  • Is Gestalt iets wat je doet, een techniek die je toepast?
  • Geef je Gestalttherapie?
  • Ben je een Gestalttherapeut of een Gestaltist?

Kenmerk en kwaliteit van Gestalt is dat een Gestalttherapeut zo weinig mogelijk 'doet'. Aanwezig zijn is niet 'iets' doen. De grond in het contact wordt gevormd door de hulpvraag van de cliënt. Deze nood zal zich in het 'MitDasein' een weg wijzen. Het is belangrijk dat er in het contact ruimte ontstaat waarin het associatieve en verbale bewustzijn zich kenbaar kan maken. Zoals in deel 1 van deze serie (Ontwarend bewustzijn) besproken, is dit de eerste fase van het experiencingproces dat E.T. Gendlin (1978) beschrijft. De kwaliteit van een Gestalttherapeut is, dat deze zo weinig mogelijk actieve gerichte interventies doet. Hij laat veeleer ruimte ontstaan die ondersteunt wat vanuit het gewaarzijn vorm wil krijgen in het symbolisatieproces. Het begrip 'Dasein' van Heidegger heb ik hierboven beschreven als een procesmatig afgestemd zijn in 'Stimmung', 'Verstehen' en 'Rede'. Deze afstemming is van daaruit een 'tussen'-gebeuren dat niet gezien moet worden als een activiteit waarin de een afstemt op de ander. Dit impliceert dat de associaties, gevoelens die de therapeut ervaart, deel uitmaken van het in de hulpvraag gegronde proces dat zich in het contact ontwikkelt. Zelfs al hebben ze binnen het bewustzijn van de therapeut geen vorm of woorden, ze zijn impliciet betekenisvol. Net zoals herinnerd wil worden wat we vergeten zijn, wil er naar voren treden wat impliciet in de grond van het contact aanwezig is. Dit maakt zich in het wederzijds ervaren duidelijk. Gestalt is een gezamenlijk ervarings- en symbolisatieproces van therapeut en cliënt. In deze zin beweegt de ontmoeting bij Gestalt zich grotendeels in Hypnos. De openheid voor het gezamenlijk associatieve bewustzijn levert beelden, herinneringen, bewegingen, gevoelens, herkenningen op die gedeeld en afgetast worden. Het associatieve terrein is de terra incognita waar therapeut en cliënt samen rondreizen. Het verbale bewustzijn zorgt voor een reisverslag.