Hypnose en contact

Hypnose betekent letterlijk 'toestand van slaap'. Het is een neologisme van het Griekse woord húpnos (hypnos, slaap) en het achtervoegsel –ōsis (osis, toestand). Het is letterlijk de kunstmatig opgewekte toestand van slaap. Hypnos was een Griekse godheid die verwantschap vertoont met Hermes, de gevleugelde god, boodschapper en bemiddelaar tussen de goden en de mensheid.

Hypnotherapie versus Gestalt
Hypnose en het gebruik ervan in hypnotherapie is misschien niet iets wat je in een artikel over Gestalt zal verwachten. Volgens de theorie van de hypnotherapie daal je in hypnose af naar het onderbewuste. Dit is vanuit het gehanteerde theoretisch uitgangspunt tot veel meer bereid en tot veel meer in staat dan het wakkere en vaak kritische bewustzijn. Het is een theorie die zich moeilijk laat verenigen met de Gestalttheorie waarin de ervaring in de ontmoeting van het moment centraal staat. Het directe en soms confronterende contact in Gestalt is heel wat anders dan een zoetgevooisde hypnotherapeut die je meeneemt naar de wereld van je onderbewuste. De confrontatie met het niet weten, de creatieve indifferentie, is heel wat anders dan de helende suggesties die de hypnotherapeut je aanreikt. Mijn keuze om het concept hypnose te gebruiken om licht te laten schijnen op de processen die in de Gestaltbenadering ontstaan, ligt dan ook niet in deze verschillen in theorie, gebruikte technieken en beoogde doelstellingen. Ik hoop met dit theoretische concept zicht te krijgen op de processen die zich in de Gestaltbenadering aan ons bewustzijn onttrekken maar desalniettemin bepalend zijn voor de ontwikkelingen hierin.

Trance
Het is een fascinerend verschijnsel dat ons bewustzijn van dien aard is dat het in een toestand van trance kan verkeren. Zo kunnen we meegesleept worden door een spannend boek. We kunnen opgaan in een mooie film, in de ban raken van een charismatische persoonlijkheid of ons in extase laten gaan bij muziek en dans. Het zijn momenten waarop we in trance zijn en ons kritisch bewustzijn op een laag pitje staat. Dit zijn momenten waarop we ervaringen opdoen die dieper doorvallen dan we zouden toelaten vanuit ons kritisch bewustzijn. Deze ervaringen zijn rijker en dieper dan we kunnen verwoorden. Op het moment dat we besluiten om een spannend boek te gaan lezen (boeiende film te gaan zien of naar een belangrijke voetbalwedstrijd te gaan) is er sprake van een bewuste keuze. Na deze keuze laten we ons meevoeren in de stroom en laten we onze kritische afstandelijkheid varen. We geven ons over. In deze laatste woorden ligt in een notendop de gelaagdheid van ons bewustzijn besloten. Er is een onderscheid tussen 'we' en 'ons'. Het is een merkwaardige paradox dat we in staat zijn om zowel degene te zijn die iets laat gebeuren als degene met wie iets gebeurt. Deze ongerijmdheid houdt de mensheid in haar religie en filosofie al duizenden jaren bezig en zal dat blijven doen als zijnde onze grote en nooit oplosbare queeste. Het is deze ongerijmdheid die de grond vormt van ons vermogen tot hypnotische trance.

Het lijkt een paradox, maar onder hypnose laat een diepe trance zich vergezellen door een helder bewustzijn. Het is een bewuste keuze van de gehypnotiseerde om zich over te geven aan de hypnose en deze kan zich hieraan onttrekken als er dingen gesuggereerd worden die fundamentele grenzen overschrijden of botsen met essentiële normen. Voorafgaand aan de hypnotische sessie zullen er daarom afspraken gemaakt worden over de beoogde doelstelling en soms ook over de gewenste diepte van de opgewekte trance.

Inductie
Om de trance te induceren staan de hypnotherapeut verschillende methoden ter beschikking. De meest gebruikte vorm roept een diepe lichamelijke ontspanning op en reikt een uitnodiging aan om mee te gaan met wat de stem van de hypnotherapeut aan suggesties geeft. Er kunnen ook totaal andere inductiemethodes gebruikt worden. Hierbij kan zelfs van verwarring gebruik gemaakt worden om het kritische bewustzijn op het verkeerde been te zetten. Met een dergelijke psychologische judotechniek, kan de cliënt vanuit een sterke onrust bewogen worden om mee te gaan in de trance. Deze methode is aan te bevelen bij cliënten die het bedreigend vinden om te ontspannen. Milton Erickson kon op deze manier een hyperactieve man, met gedrag dat tegenwoordig de diagnose ADHD zou krijgen, in trance krijgen door zijn instructies te laten samenvallen met zijn onrustige bewegingen en vervolgens via korte aarzelingen te gaan vertragen. In verwarring zal het bewustzijn met de verwarrende informatie bezig zijn waarin de hypnotherapeut indirecte suggesties aan het onbewuste kan geven. Het aanbieden van suggesties vraagt om een techniek die vermijdt om het kritische bewustzijn aan te spreken. Zo zal een zin als "Het kan zijn dat een ontspannen gevoel bij je opkomt" gemakkelijker aanvaard worden dan "Je krijgt een ontspannen gevoel".

Hypnotherapie maakt gebruik van het mechanisme dat een gesproken woord of opgeroepen beeld een aansluitende reactie geeft op het niveau van gewaarzijn. Dit sluit aan op wat ik in het eerste deel van deze reeks besproken heb, dat symbolisaties zich verbinden met gewaarzijn. De hypnotherapeut weet zich met grote behendigheid en tact in dit grensgebied te bewegen. Een terloopse opmerking over het 'vertrouwen' dat het voorjaar nu echt op komst is, zal op onbewust ervaringsniveau een scala aan reacties geven waar in een volgende suggestie op voortgebouwd kan worden. Een koppeling als: "Je scriptie wil je graag dit voorjaar afronden" zal op het niveau van het associatieve bewustzijn verbonden gaan worden met een 'vertrouwen' hierin. Er ontstaat op ervaringsniveau een vertrouwen in het schrijven van de scriptie die dieper doorwerkt dan welke peptalk dan ook. Door de koppeling op gewaarzijnsniveau, zonder symbolisatie in het verbale bewustzijn, zal het vertrouwen ervaren worden zonder een concept te worden waar de cliënt zich mee moet verhouden. Vanuit de psychologische leertheorie en daarmee samenhangende gedragstherapie bekeken is er met klassieke conditionering een verbinding tot stand gekomen tussen scriptie en vertrouwen. Het gebruik van dergelijke technieken is een zeer berekenende manipulatie. Het is een beïnvloeding die ook in ons vertrouwde dagelijks leven een essentiële rol speelt. Reclame werkt grotendeels op deze laag van ons bewustzijn. Door het te verkopen product te koppelen aan iets wat een aangenaam, vertrouwenwekkend, veilig of opwindend gevoel geeft, zal het product zelf ook begerenswaardig worden. Dergelijke doelgerichte manipulaties staan haaks op de grondhouding van de Gestalttherapeut. De vraag dient zich dan ook aan hoe deze hypnotische beïnvloeding haar werk doet in Gestalt.