Experimenten in het water
De voor en nadelen bij het gebruik van gewaarzijnsexperimenten.
Het aanbieden van een experiment om het gewaarzijn te vergroten is een techniek die kenmerkend is voor Gestalttherapie. Ze kan een zeer verhelderende uitwerking hebben. Naast de vruchten die deze kan afwerpen zijn er echter grote bezwaren aan te voeren tegen deze methodiek.
Om dit te verhelderen wil ik het beeld van de diepzee als metafoor gebruiken. Het sluit aan bij de beschrijving van het veld zoals in het hoofdstuk over de veldtheorie weergegeven. Aan de oppervlakte is de diepzee een golvende watervlakte. Het golvenpatroon is gecompliceerder dan het op het eerste gezicht lijkt. Er zijn duidelijk zichtbare golven die voortdurend aan komen rollen. Als we gedetailleerder kijken zien we op het wateroppervlakte ook kleinere golfjes en rimpelingen die eveneens als golven te beschouwen zijn. Als we grootschaliger kijken zullen we opmerken dat er ook heel grote golven zijn die nauwelijks als zodanig waarneembaar zijn. Het is de deining die we ervaren als we met een schip op zee varen. Er is één golf die de afmeting heeft dat ze de halve aardbol omspant: de beweging van eb en vloed. Het beeld van de diepzee biedt echter meer dan alleen kenmerken van het wateroppervlak. In de diepte komen we bewegingen van het water tegen die samenhangen met het golvenpatroon. Het zijn zeer ingewikkelde stromingen die zich hierin onderscheiden. In de diepten van de zee komen we tal van stromingen in alle mogelijke richtingen tegen. Golfstromen die de hele aardbol omvatten stuwen enorme watermassa’s voort.
Op de grens tussen water en lucht zien we de zee met al haar golven. De veelheid aan golven aan het oppervlak staan voor krachten en bewegingen in ons leven waar we ons bewust van kunnen zijn. De stromingen en andere kenmerken van de diepte kunnen we niet waarnemen en zijn onbewust.
We bewegen ons als een vis in dit water. We zwemmen in alle lagen van de diepzee en worden meegenomen door de diverse stromingen. Met onze zwembewegingen kunnen we koers bepalen om bepaalde plaatsen en stromingen te bereiken. Al zwemmend veroorzaken we strominkjes in het water om ons heen. Als vis zijn we in het bezit van het bijzondere vermogen om met een sprong korte tijd boven de waterspiegel uit te komen. Dit zijn de momenten van bewustwording. De diepzee wordt van bovenaf voor ons zichtbaar. Op grond van deze krachttoer verkeren we korte tijd in een atmosfeer waarin we niet kunnen leven. We zijn hier niet op gebouwd. Dit is het domein dat we binnentreden als we van de boom der kennis eten. In ons denken zijn we godgelijk.
Als Gestalttherapeut springen we regelmatig boven het wateroppervlak uit. We zijn ons sterk bewust van het water waarin we leven. We zien veel van de patronen en stromingen waaraan we onderhevig zijn. Dit verschaft een grote mate van vrijheid om als vis richting te kunnen kiezen. De zee blijft echter onze leefomgeving waarin we ondergedompeld leven en waaraan we ons nooit zullen kunnen onttrekken. Onze cliënten nodigen we uit om met ons een kijkje boven water te komen nemen. De bewustwording van de wereld van gevoelens en invloeden in het contact met andere mensen opent de cliënt vaak een nieuw perspectief. Het biedt een bevrijding uit een benauwde en angstige belevingswereld. Het is de waarde van hetgeen (Gestalt-)therapie te bieden heeft.
Met behulp van het aanbieden van een experiment bieden we de cliënt een springplank om boven de waterspiegel te komen. We helpen het gewaarzijn te vergroten. We creëren een dusdanige zwembeweging dat we korte tijd boven het water uit stijgen. Vanuit de lucht worden we ons bewust van het water waarin we ons bevinden. We zien onder ons de bij het experiment opgewekte spetters, rimpelingen en golven in het water. Deze zijn grotendeels voortgekomen uit de bewegingen die we bij onze sprong gemaakt hebben. In dit effect van onze sprong is het grote nadeel van dergelijke interventies gelegen. De aandacht is gericht op de opgeroepen spetters en stromingen. De bewegingen van de diepzee zelf worden hierin niet of nauwelijks ervaren. We kunnen als voorbeeld een therapiesituatie nemen. De therapeut kan als experiment voorstellen om een gespannen lichaamshouding te versterken om bewust te worden van een naar boven komende agressie. Dit kan een de cliënt helpen bij zijn machteloze impasse. De cliënt zal opgelucht en tevreden zijn als hij zich hiervan bewust wordt en zijn gevoelens kan uiten. Het voordeel van het zich kunnen toe-eigenen van deze agressie gaat echter gepaard met het nadeel dat voorbij gegaan wordt aan de dieper gelegen stromingspatronen. Het nauwelijks benoembare proces van het aarzelend toelaten en afweren van het eigen lichamelijk ervaren wordt kortgesloten. Juist in deze wereld liggen tal van projecties, introjecties e.d. en ook de oorspronkelijke levensvonk die zowel nieuwsgierig en levenslustig is als bang en teruggetrokken. De cliënt is in het experiment verrijkt met een afgeronde Gestalt maar is de contactmogelijkheid met deze diepere lagen armer. Het niet aanbieden van een experiment biedt de mogelijkheid om het ervaren van deze onderstromen vergroten. Hiervoor is een zeer aandachtige en rustige grondhouding vereist. Des te minder interventies des te dieper zijn de stromingen die ervaarbaar worden. Het water zelf krijgt een grotere helderheid. Een eenvoudige interventie als het weergeven van het eigen gewaarzijn of van hetgeen bij de cliënt waargenomen wordt kan het proces verdiepen. Dit kan simpelweg betekenen de aarzeling van een handbeweging of het stilvallen weer te geven, liefst zonder hiervoor woorden te gebruiken.
Een experiment beweegt zich door haar aard aan het oppervlak van het water. Soms hebben we deze structuur als therapeut nodig. Het kan de cliënt helpen om betrokken te raken bij het eigen proces. Hier houdt echter het nut van deze interventie op. Als het niet strikt noodzakelijk is wegen de nadelen zwaar en verdient het de voorkeur om niet te spetteren in de diepzee.