Definiëring en omschrijving

Paradox betekent letterlijk ‘tegen het gesprokene/de mening’ . Paradoxale communicatie staat voor boodschappen die inherent tegenstrijdig zijn. Het meest duidelijke voorbeeld is de uitspraak: “Wees eens wat spontaner!” of “Doe eens wat uit jezelf!”. Het kunnen geven van paradoxale boodschappen hebben we te danken aan onze intellectuele vermogens. We zullen zien dat ze ons de mogelijkheid geven om de ander diepgaand en onbewust te beïnvloeden.

Onze verbale communicatie is altijd gelaagd omdat we naast de inhoudelijke boodschap impliciet ook de betrekking definiëren. Als ik tegen je zeg ‘doe die deur eens dicht’ geef ik impliciet aan dat onze betrekking van dien aard is dat ik jou een opdracht c.q. bevel kan geven. Als ik je vraag ‘zou je misschien de deur even voor me willen sluiten’ geef ik daarin aan dat we in een gelijkwaardige verhouding staan waarin ik jou mag vragen en jij de vrijheid hebt om hier al dan niet op in te gaan. Als ik mijn verzoek inkleed als ’vergeeft u mijn vrijpostigheid maar zou ik u mogen vragen om de deur voor mij te willen sluiten?’, geef ik aan dat ik in ondergeschikte positie ten opzichte van de ander sta. We kunnen niet anders dan gelaagd met elkaar communiceren. Deze gelaagdheid wordt een paradox als de boodschappen op deze lagen met elkaar in strijd zijn. De boodschap ‘wees spontaan’ is tegenstrijdig omdat het uitvoeren van deze opdracht per definitie niet spontaan is. Als we wel spontaan zijn, gedragen we ons volgens de opdrachtgever niet spontaan. We zitten in de gevangenschap van het spontaan niet spontaan zijn! De enige manier om hieraan te ontsnappen is door het metaniveau van de paradoxale onmogelijkheid ter sprake te brengen. Het vereist om dit mechanisme van de communicatie door te hebben en het bovendien nog te kunnen verwoorden. Als de relatie met de opdrachtgever echter van dien aard is dat deze vrijpostigheid niet gepast is, zit de gevangenisdeur stevig op slot. In een ongelijkwaardige relatie geeft de paradoxale communicatie macht en onbeperkte mogelijkheid tot manipulatie.

Ik zal ter verlevendiging en illustratie een stereotype uit de man/vrouwrelatie naar voren halen. Vrouwen hebben een voorkeur voor een paradoxale dwang op gevoelsniveau. Ze willen dat hun partner iets uit zichzelf doet. De man heeft dit niet door maar voelt zich ongemakkelijk, sluit zich af en wordt stug. Voor de vrouw wordt de man onbereikbaar. Mannen slaan de plank echter mis door aan het betrekkingsniveau voorbij te gaan en bazig te zijn als ze iets willen vragen. De vrouw wil misschien wel aan de vraag voldoen maar voelt verzet tegen de scheve machtsverhouding en gaat in de contramine. Voor de man wordt de vrouw een niet te begrijpen wezen. De mannelijke manier schiet aan de bovenkant over het niveau van het contact: hij probeert haar te bewegen om iets te doen maar verliest het contact door zijn expliciete dwang. De vrouwelijke manier schiet er onderdoor: ze is uit op spontaan contact terwijl ze met haar impliciete dwang het contact juist verbreekt. Voor zowel de man als de vrouw biedt het bespreekbaar maken van de paradoxale situatie de enige ontsnappingsroute uit het gevang.